Een unieke ervaring

Door: Bert

Daar sta je dan op een bewolkte middag voor een iconisch gebouw in Art Deco stijl op een uitgestrekt heidelandschap midden op de Veluwe. Eigenlijk een stuk kleiner dan ik mij had voorgesteld maar niet minder indrukwekkend.

Ik was er op uitnodiging van mijn werkgever Liander die het thema ‘100 jaar netwerk’ had aangegrepen om in dit historische gebouw onder meer nagebouwde huiskamers met allerlei elektrische gebruiksartikelen uit het begin van de 20e eeuw te showen. Heel passend, maar eerlijk gezegd ging het grotendeels aan mij voorbij vanwege de onderdompeling in de bijzondere sfeer die het gebouw uitstraalde. Dit gebouw A, ook wel als ‘de kathedraal’ aangeduid, werd in de twintiger jaren in de vorige eeuw gebouwd voor radiotelegrafisch contact (morse) met het toenmalige Nederlands-Indië.

De architect J. M. Luthmann liet zich inspireren door de grote sfinx in Egypte. Wellicht had dit visionaire beelden uit de Veluwe opgeroepen met zijn vergelijkbare leegte en zandverstuivingen. Het werd opgetrokken in gewapend beton wat vrij nieuw was in de twintiger jaren. Gesamtkunst en Amsterdamse school komen hier fraai tot uiting en een mooi voorbeeld hiervan is het reliëf boven de ingang (zie foto boven). Het viel mij direct op maar kon er geen goede betekenis aan verbinden.  Het blijkt in het midden een masker met geopende mond waar geluidsgolven van uitgaan te zijn. Geflankeerd door twee luisterende vrouwenfiguren, een Europese en een Oosterse, de verbinding tussen Oost en West symboliserend. Supergaaf!

Ik vroeg mij wel af waarom hier geen passend bouwmateriaal als hout is toegepast. Hout bleek niet geschikt omdat het oververhit zou kunnen raken door de straling van de zender. Over gezondheidsaspecten voor het personeel werd blijkbaar nog niet nagedacht… Om het gebouw heen werden zes 212 meter hoge masten geplaatst waar koperen kabels aan werden gehangen. Samen met kabels in de grond  was dit de antenne voor de lange golf zender genaamd ‘Lange Jaap’ met een extreme golflengte van 17,85 km! Net als nu gingen de ontwikkelingen op dit gebied ook snel. De zender was maar een paar jaar in gebruik omdat de lange golf techniek werd ingehaald door de veel efficiëntere korte golf techniek. Er werden 1,5 km verderop een paar kleine gebouwen bijgebouwd aangeduid als C tot en met E. Hier werden de korte golf zenders gehuisvest en zo kon in 1928 de eerste telefoonverbinding naar Indië tot stand worden gebracht. Kort hierna werden de legendarische openingswoorden: “Hallo Bandung!”  door de toenmalige koningin Emma uitgesproken en vanuit hier verzonden. Na een aantal proefuitzendingen begon de voorloper van KPN te adverteren om het grote publiek te interesseren voor deze nieuwe telefoondienst.

Er wordt tegenwoordig nogal eens geklaagd over hoge kosten voor telefoongesprekken naar het buitenland. Maar dit is peanuts als je bedenkt dat een telefoongesprek van drie minuten toentertijd 33 gulden kostte. Het ‘Hi KPN actietarief’ op de zaterdagmiddag met korting bedroeg dan nog steeds 22 gulden. Daar moest een werkman lang voor sparen uitgaande van een weekloon van 25 gulden! In de oorlogsjaren 1940-45 die op deze periode volgden, werd de lange golf zender in gebouw A door de bezetter gebruikt om berichten naar U-boten te zenden. De werknemers pleegden als het even kon de nodige sabotage wat in dit filmpje ‘fijntjes’ wordt toegelicht door een oud werknemer.

In 1962 verzorgde het station de lange-afstand verbinding voor de Nederlandse scheepvaart onder de roepnaam Scheveningen Radio en maakte toen deel uit van het staatsbedrijf  PTT. Ook interessant is te vermelden dat er in de 50 er jaren radio astronomisch onderzoek werd uitgevoerd. Dit had tot doel om straling vanuit het heelal en met name de invloed van de zon in de ionosfeer in kaart te brengen.  Kort golf frequenties die reflecteren tegen deze laag worden gestoord door uitbarstingen op de zon met de beruchte zonnevlammen. Met het tijdig opmerken van deze storingen in de ionosfeer kon snel overgeschakeld worden naar een andere golflengte om de bedreigde radio-uitzending te redden. Een kuiltje verder had de beroemde sterrenkundige J. H. Oort ook de beschikking over een  ingegraven parabolische schotel waarmee hij belangrijk onderzoek over het melkwegstelsel uitvoerde. Door nieuwe telecomontwikkelingen zoals satellietverbindingen raakte Radio Kootwijk in de loop van de 20e eeuw zijn positie als belangrijk radioverbindingsknooppunt kwijt. In maart 1980 werd de laatste zendmast opgeblazen en in 1999 verloor het park elke zendfunctie.

In 2001 werd alle zendapparatuur weggehaald waarna het gebouw in 2004 door de KPN werd overgedragen aan Staatsbosbeheer behalve een aantal gebouwen waaronder A tot en met F.  Deze werden ook na lang nadenken over een nieuwe bestemming in 2004 door Staatsbosbeheer overgenomen voor het symbolische bedrag van één euro.  SBB werd hierdoor ook eigenaar en beheerder van de gebouwen. Radio Kootwijk werd in opdracht van de rijksoverheid in 2010  uitgeroepen tot ‘beschermd dorpsgezicht’. Een zeer verdiende status om dit unieke cultuurgoed te behouden. Wel jammer dat gebouw A is ontdaan van zijn zenders en antennes die er zo mee verbonden waren. Was er maar een deel was gespaard gebleven dat als stille getuige het bijzondere verhaal over deze plek zou kunnen vertellen en versterken. Er is echter gekozen voor een evenementenhal wat blijkbaar meer opbrengt dan een museum. Als dit te samen met de beschermde status van de overheid het voortbestaan van Radio Kootwijk tot in lengte van jaren kan verzekeren dan heb ik er vrede mee.

Meer informatie over Radio Kootwijk zoals het ontstaan van het omliggende dorp waar de werknemers in een sterk geïsoleerde maar hechte microgemeenschap woonden, de bouw en architectuur van het complex, de oorlogsjaren, et cetera is uitgebreid beschreven door Cees van der Pluijm, oud inwoner van Radio Kootwijk.

Onderstaande foto’s zijn in 2021 toegevoegd en gemaakt door Paul Ploegman en met zijn schriftelijke toestemming geplaatst: 

www.ploegmanfotografie.eu